Pier Bergsma: Is der wier in Fryske paradoks?

Skôging

Frjentsjer Martinytsjerke. Foto Ziko, boarne: Wikipedy CC BY-SA 3.0

De ‘Academie van Franeker’ iepene woansdeitejûn 13 septimber foar de seisde kear syn akademysk jier yn de Martinitsjerke yn Frjentsjer. By dy gelegenheid spruts prof. dr. Karen van Oudenhoven. Sy is direkteur fan it Sociaal en Culturel Planbureau. Yn har bydrage gie se wiidweidich yn op de situaasje fan de Nederlânske maatskippij. Fryslân kaam ek oan bar. Ik behein my ta in pear opfallende saken.

Ut ûndersyk docht bliken dat de Friezen oer it generaal tefreden binne oer harren bestean. Dochs binne se lykas de minsken yn Seelân en Limboarch minder posityf oer de maatskippij as gehiel. Dêr komt noch by dat it ynkommen fan de Friezen yn trochsneed efterbliuwt by it gemiddelde fan Nederlân. Neffens de wittenskippers dy’t har mei sosjologysk ûndersyk dwaande hâlde is dat de Fryske paradoks: minder ynkommen, tefreden oer it eigen bestean en dochs it tsjuster ynsjen oangeande de tastân yn it lân.

Jehannes Elzinga frege nei de lêzing frege hoe’t it komt dat der yn Fryslân mear selsmoard is as earne oars. Hy hie dêr koartlyn in stikje oer yn de Leeuwarder Courant, dat ek op It Nijs stien hat.

Sa’n statistysk gegeven is op te sykjen. Yn 2022 diene 1916 minsken harsels tekoart. Dat wol sizze: offisjeel. Men wit fansels nea wa’t mei opsetsin tsjin in beam opriden is en ek net oft alle stjergefallen dúdlik binne. Hawar. Yn Fryslân soe it dan gean om in stik of tolve op de 100.000 ynwenners. Yn bygelyks Utrecht, dat in lege skoare hat, giet it om acht op de 100.000. Op basis fan sokke sifers liket it my ta dat we it net oerdriuwe moatte. Frou Van Oudenhoven hie der op it stuit dêr yn Frjentsjer gjin antwurd op.

Friezen binne posityf oer harren identiteit,
se dogge in soad oan frijwilligerswurk,
binne minder benaud foar ymmigraasje,
fiele har ferbûn mei de regio,
hawwe ornaris goede kontakten mei famylje en buorlju.

Dat wiene in pear útkomsten, dêr’t de sprekster it oer hie. Myn konklúzje is dúdlik: wy hoege ús net drok te meitsjen oer de Friezen. Lit dy paradoks mar ûndersocht wurde troch de wittenskippers. It hâldt harren fan ’e dyk.

Yn har aardige en ynformative taspraak helle frou Van Oudenhoven in boek út 1823 oan. It liket my aardich om dêr ek wat oer te skriuwen.

Nederland in den goeden ouden tijd
Zijnde het dagboek van hunne reis te voet, per trekschuit en per diligence van Jacob van Lennep en zijn vriend Dirk van Hogendorp door de Noord-Nederlandsche provintiën in den jare 1823

It is yn 1942 op ’e nij útjûn “Volgens het nagelaten manuscript van Mr. Jacob van Lennep, verzorgd door M. Elizabeth Kluit”.

Yn myn eksimplaar stiet op de earste keale side dat in Regenald it op 16 maart 1943 fan in Hilda krige. Dy lêste hat derby skreaun: “Het eenige dat een mensch gelukkig kan maken, is zich nergens over te verwondeen.” It boek is yn syn gehiel folslein beskikber op it ynternet by DBNL, de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren.

It is in nijsgjirrich boek oer de reis dy’t Jacob  van Lennep (1802–1868) en syn freon Dirk van Hogendorp (1797-1845) yn 1823 troch Nederlân makken ‘te voet, per trekschuit en per diligence’. Op 5 juny komme se mei de boat út Enkhuzen oan yn ’e Lemmer, de 18e reizgje se út Kollum wei nei Grinslân.

“Gehechtheid aan zijne provintie is lofwaardig, maar bij den Fries ontaart zij in stijfhoofdigen lof van al wat Friesch, in onkundige verachting van al wat uitheemsch is. Friesche boter wordt boven Leijdsche, Friesche kaas boven Noordhollandsche, Friesche baai of urnetabak boven Varinas, Friesche chocolaad boven Zeeuwsche gesteld, en al vinden de Friezen zich overreed, zij willen nimmer overtuigd zijn, maar dragen er roem op stiefkoppen te wezen. – Bij de minachting voor het uitheemsche komt de oude vete tegen de Hollanders, die uit de Grafelijke tijden herkomstig is, en de felle jaloezij tegen de Groningers.”

Elizabeth Kluit hat der in opmerking by skreaun:

“Om misverstand te voorkomen en de Friezen recht te doen wedervaren, merken wij hierbij op, dat het natuurlijk vanzelf spreekt, dat Van Lennep’s oordeel over de Friezen schromelijk overdreven en zeer persoonlijk gekleurd moet worden geacht. Men bedenke dat Van Lennep zèèr jong was toen hij zijn indrukken opdeed, zoodat een rijp, bezonken oordeel niet kan worden verwacht. De reden waarom wij zijn teruggekomen op ons aanvankelijke voornemen om deze passage geheel weg te laten, ligt in de overweging, dat de wijze van oordeelen van Van Lennep, althans in zijn essentie, min of meer overeenkomt met het oordeel van den (provincialistischen) Hollander uit die dagen. Juist om te laten zien hoever het huidige oordeel van dat van ruim 100 jaar geleden afstaat, doordat ons vaderland gelukkig veel sterker tot één geheel is vergroeid en van een zóó onaangenaam en benauwd provincialisme nergens meer sprake is, wilden wij deze curieuse en niet onvermakelijke passage den lezer niet onthouden”. M. E. K.

---

Faaks ek nijsgjirrich

Feie Fonyk: Delsjitte dy Teletubbies Tjalling van der Goot: Nulmjitting Frysk yn de rjochtseal nimt it rjocht net serieus Mei Emmanuel Macron nei in nij Europa ? Midsimmer yn Fryslân; de mienskip yn ’t sintsje Wat berikt de nije koälysje foar it Frysk?