Steateferkiezingen 2023: Wat wol D66 mei it Frysk?

Op 15 maart meie we nei de stimbus om ús fertsjintwurdigers yn Provinsjale Steaten te kiezen. As Ried fan de Fryske Beweging ha we de partijprograms fan de santjin partijen dy’t yn Fryslân meidogge, spesjaal besjoen op de stânpunten en foarnimmens oangeande it Frysk. Yn oanrin nei dy ferkiezingen publisearje we alle dagen op It Nijs de bydrage sa’t dy yn de ûnderskate partijprograms oer it Frysk opnommen is. Foar de folchoarder fan publisearjen hâlde we de grutte fan de partijen by de ferkiezings yn 2019 oan. Troch tuskentiidske ôfsplitsingen is it politike lânskip yn de Steaten yntusken wer feroare.
As tsiende D66 dy’t 2 sitten helle yn 2019.   

D66: Ticket foar de takomst
(program allinnich yn it Hollânsk)

Yn haadstik Fryslân: wat een rijkdom in grut stik oer taal:

Onze inzet

• In 2040 kunnen alle Friezen met het Fries als moedertaal goed Fries lezen en schrijven.
• Samen met andere Europese minderheidstalen en onze kennisinstellingen werken we vanuit Fryslân aan de toekomst van het taalonderwijs.
• We stimuleren de innovatie van digitale vertaalmiddelen voor de Friese taal.
• De volgende BFTK wordt de meest ambitieuze ooit, waarbij het Rijk net zoveel verantwoordelijkheid neemt als de provincie.
• We stellen samen met werkgevers cursussen van de Afûk beschikbaar voor het Fries. Zo kunnen mensen geholpen worden in hun eigen moedertaal op de momenten dat het er echt toe doet, zoals in de zorg, bij de overheid en bij de politie.
• Er komen samen met de Afûk en Fryske Akademy richtlijnen voor begrijpelijke taal in het Fries en een online tool om teksten begrijpelijker te maken.
• We investeren in Fries in de openbare ruimte, zodat meertaligheid de norm wordt. Of het nou gaat om het gemeentehuis, ziekenhuis of op straat, het Fries wordt vanzelfsprekend naast het Nederlands.
• In de streektaalgebieden waar weinig Fries wordt gesproken, investeren we in onderwijs in de streektalen.
• Op alle middelbare scholen wordt het Fries een keuzevak voor het eindexamen. Uitgangspunt is het recht om het Fries te kiezen. Leerlingen die dat willen, moeten dat altijd kunnen doen. Waar de groep klein is, wordt samenwerking gezocht met andere scholen of een hybride vorm van onderwijs aangeboden.
• De Fryske Akademy blijft verbonden aan de KNAW, Tresoar blijft steun krijgen van de provincie en het Rijk.

Meer visie, lef en ambitie
Fryslân is uniek. Met een uniek landschap, maar ook met unieke talen en een unieke cultuur. Naast het Nederlands hebben we het Fries en streektalen en dialecten als het Stellingwerfs, Westerkwartiers, Bildts en het Liwwadders. Taal en cultuur geven kleur aan gevoel, het is de brug tussen onszelf en de ander.

We zijn trots. Op onze makers die te zien zijn op poppodia en in musea. Op onze Friese sporten zoals het skûtsjesilen, fierljeppen, Fries dammen, kaatsen en schaatsen. Op onze Friese Sutelaksjes waarbij kruiwagens vol Friese boeken langs de deuren gaan om Fries lezen te stimuleren. En op de mienskip, het gemeenschapsgevoel dat vroeger begon om de strijd tegen de zee aan te gaan, door terpen en dijken te bouwen. Die verbondenheid voelen we tot op de dag van vandaag. Omdat een eigen taal en cultuur een verrijking is van wat we delen met de rest van Nederland, Europa en de wereld.

Taal en cultuur maakt ons tot wie we zijn. Helaas staan de Friese taal en cultuur onder druk. De provincie en het Rijk schieten tekort. De provincie Fryslân ziet taal en cultuur namelijk te vaak niet als kerntaak. Daarom wil de provincie daarop bezuinigen. Ze willen minder geld voor het Fries in de openbare ruimte. Minder geld voor de bevordering van streektalen. Minder geld voor kleine kunstenaars en grote projecten zoals Leeuwarden-Fryslân 2028 en minder geld voor de topsport en Friese sporten.

Wij hebben ons daar altijd tegen verzet. En het Rijk wil het Fries wel beschermen en bevorderen, maar komt met meer mooie woorden dan daden. Als de rekening betaald moet worden, geeft het Rijk vaak niet thuis.

Neem bijvoorbeeld het Friese taalonderwijs. De boeken betaalt het Rijk, maar toch moeten de scholen hier een extra vak geven zonder extra geld. We hebben te weinig docenten die Friese les kunnen geven, waardoor nog steeds de meeste Friestalige Friezen hun eigen taal niet goed kunnen schrijven. Of kijk naar de rechtszaal, waar meer dan 70 jaar na Kneppelfreed nog steeds niet alle Friezen Fries mogen spreken. Of het schrijnende gebrek aan journalisten die Fries kunnen schrijven. Ons taal- en cultuurbeleid begint met de conclusie: het moet anders. Wat we nodig hebben voor de toekomst is visie, lef en ambitie.

Taal en cultuur verbinden ons. Verbinding die hard nodig is in een tijd van verregaande polarisatie, waarin de kloven steeds groter worden. Op Taal en Cultuur gaan we niet bezuinigen. Maar er juist in investeren. D66 Fryslân staat voor een ambitieus taal- en cultuurbeleid. Juist in Fryslân is daar een grote rol weggelegd voor de provincie. Niet om mensen een bepaalde taal en cultuur op te leggen, of om het met regels af te dwingen. Maar om de liefde voor taal en cultuur in mensen aan te wakkeren. Zodat makers kunnen maken en iedereen vrij is om zichtbaar zichzelf te zijn.

Voor de toekomst van het Fries moet de ambitie omhoog
Voor de meerderheid van de Friezen is het Fries de moedertaal. Toch hebben veel mensen moeite om het goed te kunnen lezen en schrijven. Dat moet beter. In 2040 willen we dat alle Friezen met het Fries als moedertaal de taal goed kunnen lezen en schrijven.

Daarvoor moeten het Rijk en de provincie er een flinke stap bij zetten. De nieuwe bestuursafspraak voor onze tweede Rijkstaal moet de meest ambitieuze ooit worden. Met een visie op de toekomst. Voor de rechtspraak, het onderwijs, de media, cultuur, wetenschap en de overheid. Want Friezen moeten in de rechtszaal hun moedertaal kunnen spreken. Friestalige kinderen hebben recht op Fries onderwijs. Journalisten moeten ook in het Fries nieuws kunnen maken. Culturele organisaties als Tresoar mogen we niet kwijtraken. Er moet een nieuwe hoogleraar Fries komen. En bij de overheid moet je in je moedertaal terecht kunnen.

Het mag niet zo zijn dat alleen de provincie een visie heeft op de Friese taal. Volgens de wet hebben het Rijk en de provincie samen een verantwoordelijkheid en zorgplicht voor de Friese taal. Daarom moeten ze ook beide een visie hebben, beide financieel bijdragen en beide meewerken aan de uitvoering, ieder vanuit hun eigen rol.

Fryslân is een tweetalige provincie waar het Fries en Nederlands een gelijkwaardige positie hebben. Mensen vinden het fijn om in hun eigen moedertaal te worden geholpen, bijvoorbeeld in de zorg, bij de overheid of bij de politie. Daarom willen we met cursussen en al tijdens de opleiding ervoor zorgen dat medewerkers tenminste het Fries kunnen verstaan. Verder willen we dat het voor de overheid en organisaties ook makkelijk wordt om begrijpelijk Fries te schrijven, met herkenbare woorden en korte zinnen. Dat kan al voor het Nederlands en we willen dat de provincie samen met de Fryske Akademy, Afûk en andere organisaties Friese richtlijnen ontwikkelt. Ook willen we dat er een instrument komt waarmee de Friese teksten en woorden omgezet kunnen worden in begrijpelijke taal.

De toekomst begint bij goed onderwijs. Van peuter tot promovendus. Er is een groot tekort aan leraren die de Friese taal niet alleen beheersen, maar er ook les in kunnen geven. D66 Fryslân is ervan overtuigd dat innovatie ons daarbij gaat helpen. Nu al zijn er digitale lesmethodes ontwikkeld voor de basisschool en middelbare school, Spoar8 en Searje36. We willen dat de Friese instellingen, zoals Mercator, de Afûk en de Fryske Akademy samen met programmamakers, taalwetenschappers en onderwijsexperts hier werken aan de toekomst van het taalonderwijs. En niet alleen hier, maar samen met andere minderheidstalen in Europa. Voor de minderheidstalen is de noodzaak voor innovatie het hoogst. Wat we leren in dat onderzoek kunnen we daarna ook toepassen bij andere talen. Hierbij willen we specifiek kijken naar hoe leerlingen het beste en snelste een taal kunnen leren en welke rol kunstmatige intelligentie en Deep Learning kunnen spelen in het taalonderwijs. Zo krijgen we een lesmethode die zich aanpast op de leerling, met de beste vorm van de opdrachten en altijd de juiste uitdaging. Het gaat er immers niet om of de leerling in het systeem past, maar of het systeem zich aan de leerling aanpast, zodat zij kunnen leren en groeien.

Voor andere gebruikers van het Fries is de Friese vertaler Frysker een hele stap vooruit. De verdere integratie van Deep Learning, zoals we ook zien bij DeepL, zou het mogelijk moeten maken grote stukken tekst zonder fouten om te zetten in de goede context. We willen dat de provincie dit samen met de Afûk, Fryske Akademy en andere organisaties verder ontwikkelt.

Lês hjir wat de oare partijen mei it Frysk wolle.

---

Faaks ek nijsgjirrich

Oer Wurkje, Wenje, Wyn: wat moat wêr yn Fryslân? Steateferkiezingen 2023: Wat wol it CDA mei it Frysk? Steateferkiezingen 2023: Wat wol Forum voor Democratie mei it Frysk? Steateferkiezingen 2023: Wat wol de ChristenUnie mei it Frysk? Steateferkiezingen 2023: Wat wol de PVV mei it Frysk? Steateferkiezingen 2023: Wat wol de SP mei it Frysk?