Briefkje oer taal (24)

Ed Knotter reagearret op de brief fan Jan Breimer (sjoch Briefkje oer taal (23) | It Nijs)

Bêste Jan,

Hoewol’t stavering net it aldernijsgjirrichste fan de taal is, ûntstiet der hieltyd wer strideraasje oer, sels al by in lytse feroaring. Dat giet my faak fierstente fier, want it is neffens my tige nijsgjirrich om nei te tinken oer de staveringsregels (wêrom skriuwe wy sa’t we skriuwe?) sûnder dêr fuortdaliks in wearde-oardiel oan te ferbinen (is it goed of is it ferkeard?). De beoardieling, it sifer, komt pas oan ’e ein by de toetsingsfoarm, it diktee. Mar dat is in spultsje.

De staveringsregels moatte yn ’t foarste plak begryplik wêze, dat se yn it ûnderwiis dúdlik út te lizzen binne. Nettsjinsteande it grutte tal flaters, sjoch mar nei it Grut Frysk Diktee (it lyste tal flaters fan Lútsen Bakker dit jier liket my in útsûndering), is it Fryske staveringssysteem oer it generaal goed oan te learen.

Problematysk is de diversiteit yn regels. Regels op grûn fan de fonology (útspraak) komme jin as earste yn ’t sin. Lettertekens, gauris oanfolle mei in ekstra útspraaktekentsje (kapke, trema ensfh.), jouwe in beskate klank oan, dus soenen wy alle wurden dy’t wy sizze ek opskriuwe kinne moatte. Mar sa ienfâldich leit it der ek wer net hinne. Letters wurde yn ûnderskate wurden net altyd gelyk útsprutsen. Yn ’e útspraak fan sawol it wurd liet as it wurd jild hearre we in t oan ’e ein, mar yn it twadde wurd is de t ferfongen troch in d. Omdat dêr in goede reden foar is, moat der in regel foar formulearre wurde. Ienfâldichwei langer meitsje (dan kinst it hearre).
Dat der somtiden dt skreaun wurdt dêr’t allinnich in t te hearren is (hy wurdt), is fonologysk besjoen fansels ûnsin. Mar sjoen de wetmjittigens fan de tiidwurdsferbûging hat dat wol deeglik sin. Dus alwer in regel derby.

De skriuwwize fan wurden mei brekking is ek sa’n swierrichheid. Dat yn beam de ea oars útsprutsen wurdt as yn beammen liket mar nuver, mar de regels foar dy skriuwwize binne dúdlik út te lizzen. Fierdere details hoech ik net te neamen, want dy binne dy wol bekend. Do neamdest al de oerstallige, stomme letters. Yn swart hear ik gjin r, mar wy hawwe der in sin by om dy letter al te skriuwen (dy is dus net alhiel oerstallich!).
Yn de namme Koarnwert hear ik gjin r, mar hear ik dan wol in n? Sokke letters hearre wy net, mar sitte ús al yn ’e holle en dan tinke we dat we se ek útsprekke. Dy letters, lykas de n yn Koarnwert, sille wy dan net letterlik realisearje, mar se hawwe wiswier ynfloed op de útspraak. Mei de h yn dyn foarbyld hwerom wie it dochs ek sa?
De stomme letter yn sawn, dy’t yn in earder stadium fan dat wurd (sawwen) noch net stom wie, is der yn 1980 úthelle. Mar doe hienen we twa wurden sân. Om etymologyske en semantyske reden hie dy w der wol yn bliuwe mocht, mar ik leau net dat der ien is dy’t him steurt oan mear betsjuttings fan sân.

It staveringssysteem is kompleks mei ferskate regels dy’t faak om de foarrang stride. Mar it ferdjippet ús taalynsjoch wol, want wy binne deroan wend om yn letters te tinken, ek al hearre wy se net altyd. De fraach “hoe skriuwst dat?” dêr’t om betsjutting of funksje fan in wurd mei frege wurdt, seit genôch. Skriuwen mei fonetyske tekens (se steane foaryn it wurdboek) jout net folle, om’t it in transkripsje is (in skriftlike werjefte fan lûd), wylst it by stavering om mear te rêden is, folle mear.

Ik begûn dit brief mei it idee dat stavering mar in bysaak, de bûtenkant fan taal is. Ik besau my deroer dat ik oer it ûnderwerp lykwols mei frijwat tagedienens en opteinens skriuwe kin. Hat dat te krijen mei leafde foar (de) taal? Dat wol my wol oan; taalleafde oppenearret him ek yn skreaune taal en dan bedoel ik net iens allinnich it Frysk, mar taal yn it algemien. Sa soe meartaligens sels op it mêd fan staveringssystemen in ferhelderjende wearde hawwe kinne.

Mei groetnisse fol taalleafde,

Ed