Wêrom sizze de Friezen fan ‘tútsje’?

Troch Henk Wolf

Juster stie der in artikeltsje op itnijs.frl oer de skiednis fan tútsjen as middel om affeksje sjen te litten. Yn de reaksjes ûnder it stik stelde ien my persoanlik de fraach wêrom’t it Frysk net in etymologyske wjergader hat fan ‘kussen’, ‘küssen’, ‘to kiss’ en sokke wurden mear. Hy of sy (want de reaksje wie skreaun ûnder in skûlnamme) frege ek hoe âld oft it Fryske wurd ‘tútsje’ is. It like my it aardichst om it antwurd yn in stikje te ferwurkjen. Dat, hjirby.

De âldste teksten mei ‘tútsje’ deryn dy’t ik yn ‘e gauwichheid fûn ha, komme út de 18e ieu. Yn in tekst út 1748 stiet in rymke dat ús foarhâldt dat it bêd bedoeld is om op te sliepen en net om de bêdgenoat oan te krûpen:

“Op ‘t baed der is ‘t dy tyyd fin resten, Der past nin tuwttjen, in nin spil, Dat haerdde ik fin uwz pâkke lesten …”
(“Op bêd, dêr is it tiid fan rêsten, dêr past gjin tútsjen en gjin spul, dat hearde ik fan ús pake lêsten.”)

Ik slút net út dat ien dy’t wat langer siket noch wol âldere foarbylden fine kin. Der is trouwens ien sitaat fan de 19e-ieuske taalentûsjast Paulus Scheltema, dy’t úthâldt dat er ‘tútsje’ al yn Frysk fan de 15e ieu oantroffen hat, mar hy skriuwt net wêr en hy is as boarne sa ûnbetrouber dat er yn syn eigen tiid al ‘Paulus Liger’ neamd waard.

Fansels hat it Frysk fanâlds ek in wurd dat besibbe is oan wurden lykas ‘kussen’, ‘küssen’, ‘to kiss’, dy’t yn ‘e oare Germaanske talen foarkomme. Yn it Aldfrysk kaam it foar as ‘kessa’. It komôf fan it wurd is net bekend, mooglik is it ûntstien as in onomatopee, in wurd dat út in klankimitaasje ûntstien is, lykas ‘koekoek’ en ‘tikje’. Hoe lang oft ‘kessa’ it folholden hat, is min nei te gean, mar ik ha der sa fluch gjin foarbylden fan fine kind fan nei de 15e ieu. Der ha yn de rin fan ‘e ieuwen wol ferskate oare wurden west mei deselde betsjutting, lykas ‘patsje’, ‘ûlkje’ en ‘tútsje’.

Minsken hâlde der net fan dat der yn in taal twa wurden foarkomme mei deselde betsjutting. Unbewust stribje se dernei om dy situaasje op te heffen. Dat neame wy it prinsipe fan Von Humboldt. Soms feroarje se de betsjutting fan ien fan ‘e twa wurden, soms litte se ien fan ‘e twa út de taal ferdwine. Sa hat ‘bern’ it wûn fan ‘kyn’, ‘faam’ fan ‘meid’ en ‘boer’ fan ‘húsman’.

Ik kin my dêrom foarstelle dat ‘kessa’ de striid úteinlik ferlern hat fan konkurrearjende foarmen. ‘Patsje’ en ‘ûlkje’ ha it ek net opret. ‘Tútsje’ hat hjoed de dei it hear allinnich, miskien ôfsjoen fan in sporadysk argaïsearjend gebrûk fan ‘patsje’ yn literêre teksten. Spitigernôch is der foar 1800 mar sa’n bytsje Frysk skreaun dat wy nei alle gedachten noait neigean kinne hoe’t de ferskillende synonimen inoar bekonkurrearre en út it stee wrotten ha.

It is opfallend dat it Nederlânsk wol twa gongbere synonime wurden foar ‘tútsje’ hat: ‘zoenen’ en ‘kussen’. Ik ha de yndruk dat der in sterke yndividuele foarkar foar ien fan de twa is. Mooglik is dat ek in regionalen ien. Ik bin benijd oft ien fan ‘e twa yn ús tiid noch hoekedakke giet.