Taalferoaring troch twataligens: hoe’t Frysk Hollânsk wurdt
Resint ferskynd
Frysk lient al iuwen fan Hollânsk
Taalferoaring troch twataligens wurdt faak sjoen as in twatrepsraket (Van Coetsem 1988). Yn ’e earste faze dogge memmetaalsprekkers in bytsje kennis op fan in twadde taal. Dy twadde taal sprekke se net goed, mar se liene der wolris wat út. Sa hat har twadde taal ynfloed op har memmetaal, mar dy ynfloed is net bare grut.
Sa wie it foarhinne yn Fryslân: Frysk de memmetaal, Hollânsk de twadde taal. Sa’n soartemint twataligens bestie hjir al sûnt de sechtjinde iuw. Yn de santjinde iuw waard bygelyks de útdrukking van zijn leven niet liend as fan syn leven net. It Fryske wurd foar leven is libben, dat wy kinne de útdrukking maklik werkenne as in ynkommeling. It wurdsje zich waard liend yn de achttjinde iuw, en oppenearret him bygelyks yn it wurk fan de Fryske dichter Durk Lenige, mar dy ûntjouwing sette net troch. Yn de earste faze wurdt út en troch wat út de twadde taal liend.
Min Hollânsk: Bokwertersk
Oarsom hat yn de earste faze de memmetaal in grutte ynfloed op de twadde taal. De Fryske skriuwer Rink van der Velde skreau sels in rige humoristyske ferhalen yn dizze foarm fan Hollânsk dy’t optilt fan de Fryske útdrukkingen en Frysk wurdfolchoardes: it saneamde Bokwerters. Bokwerters docht Hollânsk oan, mar it hat in Fryske grammatika en Frysk idioom. It is ferhollannere Frysk, Frysk yn in Hollânsk jaske. In foarbyld is ‘Ik scheur mij de buisen uit’, nei it Fryske ‘Ik skuor my de bûsen út’, wat betsjut dat ien in protte wille hat of hurd laitsje moat.
Rollen omdraaid
Yn de twa faze binne de rollen omdraaid. It Hollânsk yn Fryslân en yn de Fryske hollen wurdt de earste taal, it is foar gâns Friezen de memmetaal. It Frysk wurdt mar sa’n bytsje mear sprutsen dat it him as in twadde taal hâldt en draacht. No fine wy gjin Bokwerter Hollânsk mar Bokwerter Frysk. De offisjele namme is ynterferinsjefrysk. It is Frysk dat optilt fan de Hollânske útdrukkingen. It is ferfryske Hollânsk, it is Hollânsk yn in Frysk jaske. In foarbyld is ‘Wy moatte mar gean begjinne mei de training’, yn stee fan ‘Wy sille mar hast begjinne mei de training’, of ‘Omdat er plotseling is fallen’ yn stee fan ‘Omdat er hommels fallen is’. Fansels ha der altyd sprekkers west dy’t geef Frysk sprieken. It punt is lykwols dat de sprekkers fan ferfryske Hollânsk yn de mearderheid lykje te kommen.
Min Frysk
Ien soe tsjinakselje kinne en sis dat dat plaatsje wat al te simplistysk is en dat der net echt twa groepen ûnderskaat wurde kinne, mar dat der feitliken in spektrum is: geef Frysk, min Frysk en fan alles dertusken yn. It aardige is no dat statistysk ûndersyk fan in konkreet taalferskynsel útwiisd hat dat der om ’e bliksem wol twa groepen ûnderskaat wurde kinne. Hanssen et al (2014) ha okkerdeis ûndersocht hoe’t it tuskenlûd yn boeke(n)kast en it einlûd yn boeke(n) útsprutsen wurde troch de Fryske jongerein. It neikommende tabeltsje lit earst sjen wat de útspraak is yn it Standert Frysk, it Hollânsk en it Ynterferinsjefrysk
| Phrase | Compound (samenstelling) | |
| Frysk (Fr) | Boeken, mei [n] | Boekekast, sunder [n] |
| Hollânsk (Holl) | Boeke(n), zonder [n] | Boeke(n)kast, sunder [n] |
| Ynterferinsjefrysk (NE-Dutch) | Boeken, mei [n] | Boekenkast, mei [n] |
Understeande figuer lit no de trochhinne skoares sjen út Hansen et al. ‘Phrase’ stiet foar it losse meartal lykas yn boeken. ‘Compound’ stiet foar de gearstalling lykas yn boekekast:
Sûnder op alle omballingen en nifeltjes yn te gean is dúdlik út it plaatsje dat der in systeem yn de skoares is. Der binne rûchwei twa groepen sprekkers: sprekkers fan geef Frysk (de trijehoekjes) en sprekkers fan ynterferinsjefrysk (de rûntsjes). It is net sa dat de skoares in tafalferdieling sjen litte.
Twa groepen sprekkers
Dêrmei befêstiget dy figuer, alteast wat meartallen en tuskenlûden oanbelanget, dat wy by taalkontakt troch twataligens twa groepen ûnderskiede kinne. Wannear’t de sprekkers fan geef Frysk noch manmachtich bywêzich binne, wurdt der út en troch wat liend, mar de taal bliuwt fierder selsstannich. Dat is ek it stadium fan it Hollânsk foar it Ingelsk oer. Wannear’t it lykwols optilt fan sprekkers fan min Frysk, dan sljurket de taal de ûnderwâl fan it dialekt yn: inkeld in lyts part fan de útspraak en de wurdfoarried binne dan noch autentyk. Wat yn dit ûndersyk nei de taal fan de jongerein yn Bûtenpost en op It Hearrenfean ek opfoel wie dat wa’t it Frysk fan hûs út meikrige hie, noch frij geef Frysk prate. Dat it is perfoarst net sa dat de jonge lju allegearre allinnich noch mar ferfryske Hollânsk sprekke.
Boarnen
Coetsem, Frans van (1988) Loan Phonology and the Two Transfer Types in Language Contact (Dordrecht: Foris)
Hanssen, Esther, Arjen Versloot, Eric Hoekstra, Arina Banga, Anneke Neijt and Robert Schreuder (2015) “Morphological variation in the speech of Frisian-Dutch bilinguals. (Dis)similarity of linking suffixes and plural endings.” Linguistic Approaches to Bilingualism 5:3 (2015), 356–378. doi 10.1075/lab.5.3.03han
Velde, Rink van der (1979) Bokwerd for ever. Leeuwarder Courant-serie nr 19, Leeuwarden.
troch: Eric Hoekstra (Fryske Akademy) en Arjen Versloot (Universiteit fan Amsterdam)
Skriuw in reaksje
6 opmerkingen
Sjoch opmerkingen
Skriuw in reaksje
Yn it stik stiet “It Fryske wurd foar leven is libben, dat wy kinne de útdrukking maklik werkenne as in ynkommeling.”
Dat is net helendal korrekt. It Frysk hat ek in wurd ‘leve(n)’. Der is gjin reden om oan te nimmen dat dat in lienwurd is. It Aldfrysk hie al ‘leva’ en de foarm ‘leve’ is presys wat men hjoed de dei ferwachtsje soe. Yn 16e- en 17e-ieusk Frysk is ‘leve’ gewoan te finen yn deselde betsjutting as ‘libje’.
Taalhistoarysk is der dan ek gjin reden om ‘leve(n)’ as ynterferinsje bûten de standert te kearen. Dat dat al dien wurdt, lit sjen hoe arbitrêr oft taalfoarskriften binne.
Earst in oanhelling út in artikel fan Bouke en my dêroer:
The following facts can be gleaned from a study of the frequency of SL in the Corpus of Early Modern Frisian. The construction with the meaning ‘ever’ occurs 64 times. The numbers for syn leven versus syn libben are as follows.
(1) Use of the nouns leven and libben in the SL construction
POSS PRONOUN + leven ‘ever’ : 28 x
POSS PRONOUN + libben ‘ever’ : 36 x
However, the noun libben can also be used outside this construction in its literal meaning ‘life’ as in sentences like ‘She has a wonderful life’, whereas the noun leven is exclusively found in this SL construction. A count was also made of how often leven and libben are found in the corpus, if they are not used in the SL construction.
(2) Use of the nouns leven and libben outside the SL construction
leven ‘life’ : 0 x
libben ‘life : 409 x
What this shows is that syn leven ‘ever’ was indeed borrowed from Dutch, and that the word leven ‘life’ as such was not borrowed, but rather the construction syn leven as a whole, tied to the meaning ‘ever’. Apparently, this didn’t affect the distribution of the Frisian lexical item libben in its meaning ‘life’. The fact that a construction as a whole was borrowed with a specific semantic interpretation is a case in point for frameworks such as construction grammar (Goldberg 1995, 2006, Verhagen 2007, among others) and cognitive grammar (Langacker 1987, 1991, among others), which take constructions to be basic elements of grammar having psychological reality.
Nijsgjirrige observaasje, Henk. Mar yn hokker Âldfryske boarnen komt it foar? Ik ha ris omlêzen yn “It Fryske rym”, dat tilt op fan de ynterferinsjes. Mar dat jildt ek foar part fan it Midfrysk, dat is wier. Hawar, miskien is it dus earder liend. Wat lykwols in feit is, is dat it vokalisme fan ‘leven’ net goed Frysk is, en dat it yn it Midfrysk inkeld yn de útdrukking foarkomt, mar net as los wurd dêrbûten. De boarne fan boppesteand sitaat is:
Hoekstra, Eric and Bouke Slofstra (2013). A diachronic study of the negative polarity item syn leven ‘his life > ever’ in West Frisian between 1550 and 1800. Language: Journal of the Linguistic Society of America 89 (4), e39-e55. DOI: 10.1353/lan.2013.0059
Hoi Eric (Hoekstra?),
Ik kom der oait op troch de etymology dy’t Tamminga yn Op ‘e Taelhelling II (‘Bileaven of biliven?’) jout fan ‘biliven’. Dat liedt er ôf fan in stam ‘liif’, dy’t ‘liif’ en ‘libben’ betsjut. Ik waard fansels nijsgjirrich nei in ‘liif’-achtich wurd foar ‘libben’ yn it Aldfrysk en pakte it wurdboek derby.
Sa bedarre ik by Köbler syn wurdboek, dat it lemma ‘leva’ hat mei as ien fan ‘e betsjuttingen ‘leben’. Ik tink datst de onlineferzje wol kinst, mar foar it gefal dàt stiet de link hjirûnder. De boarnen wurde by it lemma neamd.
Ik haw ien fan ‘e boarnen opsocht en dit foarbyld mei in frikatyf knipt en plakt. It komt út it Riustringer rjocht:
“Hir is eskriuin, thet wi Frisa alsek londrivcht hebbe and halde, sa God selua sette, ande bat, thet wi alle rivchta thing and alle afta thing hilde and ofnade, alsa longe sa wi lifde”.
Hast fansels gelyk dat de frikatyffoarm yn it Midfrysk foaral foarkomt yn de idiomatyske útdrukking, mar hy komt ek foar mei de letterlike betsjutting. Yn de Midfryske TDB bin ik tsjinkaam út 1664: ‘En wat men, om te leven frisk, best ijtten sel fen fleesk in fisk’. It is trouwens in bytsje in gekke tekst, dat miskien wie de doelfoarm ‘leven’ in grapke fan de auteur. Sykje mar ris fia KWIC, miskien kinsto der sûkelarje fan meitsje.
Fierder ha de Fryske fariëteiten yn Dútslân ek allegear v/w yn de wurden foar ‘libben’. Sealtersk hat ‘lieuwje’, Mooring ‘laawe’, Wisinghiirder ‘leve’, Fering ‘lewe’, Halunder ‘lewwe’. Dat moatte hast wol fuortsettingen wêze fan in Aldfrysk ‘leva’.
Hawar, samar. Mail my oars, ast noch wat aardichs ûntdekst.
http://www.koeblergerhard.de/afries/afries_l.html
t bokwurds mag van mij direct weer in lc verschijne, vond het altijd wel leuk en interresant om lezen..
“Hollands” betekende ooit: “Eigenaar van Holland en West Friesland”. Die eigenaren zijn 800 jaar geleden uitgestorven. Er is wel een restant gebleven, de groep advocaten, diplmaten, legeraanvoerders enzovoort die om die laneigenaren heen liepen. Dat restant, dat verdwijnt vanzelf. Holland is in de vorige eeuw opgeheven. Ooit zal je de term alleen in de geschiedenisboekjes vinden. Behalve…. Als we de term blijven gebruiken.
De West Lauwerse Fries lijkt maar niets te snappen van West Friesland en Delta Friesland ( ook bekend als “Randstad”).
De mensen die normaal praten, praten “West Fries”, of “Zaans”. Of Amsterdams”. Dat zijn allemaal mengvormen van Fries en authenthiek Nederlands. Mensen die zich elitair doen praten “Hoog Hollands”. Dat is wat het huis van Oranje spreekt.
Wij spreken dus Nederlands, maar onze dialecten en onze cultuur zijn een mengtaal en een mengcultuur. Alleen elitaire dialecten zijn “Hollands”. Normale mensen nemen dat Hollands niet in de bek.
Noem onze dialecten dus svp geen “Hollands”. Zo komen we nooit nader tot elkaar. Hoe meer mensen die term niet meer gebruiken, hoe beter het is.